هەموان دەزانن، کە قەوارەو بونیانی دەستوریی هەرێمی کوردستان ، کەوتۆتە بەر مەنگەنەی ئیشکالیاتی سیستمی حوکمڕانی هەرێم و ئەو عەقلە شۆڤینیەی بە کارتە ئینتیقائیە دەستوریی و داوەریی و یاساییەکانەوە ، پەلاماری شادەمارەکانی دەسەلاتی سیاسی هەرێم دەدات ! فۆرمی ئەو پەلامارەو لێکەوتەکانی ، پێویستی بە ڕاچڵەکان و وەرچەرخانێکی گەورەیە لەلایەن ئەو هێزو بکەرە سیاسیانەی کە شادەماری دەسەلاتی هەرێمی کوردستانیان بەدەستەوەیە.
ئەوەی کە رَیگەی بۆ ئەو پەلامارو تەڵە دەستوری و یاساییانە خۆشکردوە ، سیاسەتی ڕاگواستن و تەعریب و ترس و تۆقاندنی ئەمنی و سەربازی نیە ، بەڵکو ئەو دەروازەو بۆشاییە دەستوری و سیاسی و دادوەریانەن ، کە لە ئەنجامی ئیشکالیەتی سیستمە سیاسیەکەی هەرێمی کوردستانەوە بونە پارویەکی ئاسان بۆ ئەو عەقلیەتە ئیتیحادیە .

ڕێگای قوتارکردنی بونیادی دەستوری هەرێمی کوردستان ، بریتی یە لە هەڵوەستە کردن لە سەر ئەو ئیشکالیاتانەی حوکم و ئیدارەدانی قەوارەی هەرێمەکەمانی گرفتار کردوە و ئەو هەنگاوانەش لە خۆ دەگرێ کە پێویستە لە لایەن ئەو بکەرە سیاسیانەوە بهاوێژرێن کە خۆیان هۆکاری دروستکردنی ئیشکالیاتەکانی حوکم و ئیدارەن لە هەرێمی کوردستاندا.

 

یەک :ئیشکالیاتەکانی حوکمڕانی 

ئەو پیلانە سیاسی و دادوەریی و داراییانەی وەک کارتێک بۆ بێبەهاکردنی قەوارەی دەستوری هەرێمی کوردستان ، تاویان دراوەتێ ، چەند هۆکارێکی سەرەکی هەیە ، کە دەکرێت لەم خالانەدا بیانخەینە روو:-

1-سیستمی سیاسی هەرێمی کوردستان ، لەروی سیاسی و سەربازی و یاسایی ، لە گەل ناوەرۆکی دەستوری عیراقی لە زۆر روەوە ناکۆکە . کۆک بونی سیستمی حوکم و ئیدارە لە سەر ئاستی ئیتیحادی تارادەیەکی زۆر –ئەگەر دەستوەردانە ئیقلیمیەکانی لێ دەربکەین-لە گەڵ ناوەرۆکی دەستوری عیراقدا، تای تەرازوی دەستوری و دادوەریی بەلای عیراقی ئیتیحادیدا شکاندۆتەوە ،هەربۆیە بونیادی دەستوری هەرێمی کوردستانی لە بەرامبەر هەژمونی دەستوری و ئیداری و دارایی دەسەلاتە ئیتیحادیەکان لاواز دەردەکەوێ . ئەمەش سەری کێشاوە بۆ پاشەکشەی پشتیوانی نیودەولەتی و قۆستنەوەی ئەو بێپشتیوانیە نێودەولە تیە لە لایەن دەسەلاتە ئیتیحادیەکانەوە. ئەگەر رونتر قسەبکەین ، لە بەغدا دەسەلاتی دادوەریی سەرەرای دەستوەردانە ئیقلیمی و ناو خۆییەکان ، کاراترو خاوەن پێگەی دەستوری خۆیەتی وئامرازو بیانویەکی گرنگی دەسەلاتە ئیتیحادیەکانیشە لە بەرامبەر بزری رۆلی دەسەلاتی دادوەریی لەهەرێمی کوردستاندا لە چاودێریە دەستوریەکەیدا .بەدەر لە وانەش ، سیستمی حوکم لە عیراقدا سیستمیکی پەرلەمانیە کە بەدەقە دەستوریەکان ، ئاراستەو بونیاتنراوە . لە بەرامبەردا سیستمی حوکم لە کوردستاندا سیستمێکی نیمچە پەرلەمانیە –کە ناکۆکە لە گەل سیستمی حوکم ی ئیتیحادی و هیچ بنەمایەکی دەستوری نیە. بەدەر لەوانەش دامەزراوە دەستوریە ئیتیحادیەکان ، نەبونەتە بارمتەی میلیشیاو حیزبە بالادەست و ویلائیەکان . لە کاتێکدا دامەزراوەکانی سیستمی حوکم لە هەرێمی کوردستاندا، بارمتەی ئەو دابەشبونە جوگرافیایەن کە شەری ناوخۆ لە دوای راپەرین و بە دیاری کراویش لە دوای سالی 1996 وەک دیفاکتۆ خۆی سەپاند.

2- هەموو جومگەکانی بەرێوەبردنی دەسەلاتی جێبەجێکردن و چونێتی پێکهێنانی ، دەسەلاتی یاسادانان و هەڵبژاردنەکانیان ، دەسەلاتی دادوەری و پێکهاتنی ئەو دەسەلاتە ، کە هەمویان بە سیستمێکی یاسایی پێکدەهێنرێن و هەر بە و سیستمەش کاردەکەن ، کەلێنی نادەستوریان تێدایەو لە گەل روحی رێسا دەستوریەکانی عیراقدا ناگونجێن . بەدەر لە هەمو ئەوانەش وەک ئەساسێکی دەستوری ، پێویستە لە هەرێمی کوردستاندا ، بە گوێرەی مادەی 120ی دەستوری عیراقی ، دەستورێک دابنرایە ، بەلام نەبونی ئەو دەستورە و ناکۆک بونی بونیان و سیستمی یاسایی دامەزراوەکانی حوکم و ئیدارە لە کوردستاندا، شەرعیەتی دەستوریان ، لە تۆپی لاوازی و ناکۆکبوندایە . هەموو ئەو نارەوایبونە دەستوریەو لاوازی سیستمی یاسایی ئەو دامەزراوانە ، کاریگەری رەهای بەسەر مافەکانی دەنگدانەوە دروستکردوەو بوەتە هۆی رسکان و بەردەوامی دەولەتی قول و پاوانکاری سیاسی لەلایەن حزبە خاوەن هێزەکانەوە. هەر ئەو لاوازیە لە سیستمی یاسایی و ناکۆک بونیان بە بنەما دەستوریەکان و نەبونی دەستوری تایبەت بە هەرێمی کوردستان ، وای کردوە حزب ، بالایی پاوەرو پارەی هەبێ و دەسەلاتی دادوەریی رۆلی چاودێری نەبینێ و ئیرادەی دروستکردنی بریار و دەرکردنی یاسا ، لە جیاتی دامەزراوە دەستوری و ئیداریەکان ، بکەوێتە ژێر دەستی فۆرمێک لە بالایی حزب و، حزب لە دەرکردنی یاساو بریاردا، شوێنی ئەو دامەزراوانە بگرێتەوە.

3-نەبونی دەستورێک بۆ هەرێمی کوردستان وەک ناوەرۆکی مادەی120ی دەستوری عیراق دەیخوازێ ، کۆمەڵیک کەلێنی دەستوری دروستکردوە لەوانە:- 
ڕ-بێبەشبونی هەرێم لە دروستکردنی دادگای دەستوری تایبەت بەخۆی ، ئەمە ش بوەتە هۆی ئەوەی کە لە هەر هەنگاوێکی نادەستوریی دامەزراوەکاندا لە مەودوا دادگای ئیتیحادی ئەو رۆلە لە چاودێری دەبینی کە لە بنە چەدا، لە روی پسپۆریەوە هی دادگای دەستوری هەرێمە. کە ئەمەش رەوایەتی دەداتە دادگای ئیتیحادی کە هەم دەسەلاتی وێایی خۆی بە سەر هەرێمەوە پیادەبکات و هەم دەروازەیەکیش بێت بۆ ئەوەی ئۆپۆزسیۆنی هەرێم پەنای بۆ ببات و خودی دامەزراوە ئیتیحادیەکانیش بۆ لە قالبدانی قەوارەی هەرێم بیقۆزنەوە .
ب-دەسەلاتی دادوەریی لە کوردستاندا ، توانای سەربەخۆبونی لە دەستداوە ، چونکە هەمو ئیرادەی پێکهاتن و کاراکردنی لە روی شێوەو لە روی بابەتیەوە لە ژێر هەژمونی دەسەلاتی جێبەجێکردندابێت و دەسەلاتی جێبەجێکردنیش ئامرازی فۆرمی دەسەلاتی ئەو حزبانەیە کە لە لێکەوتەکانی دوای راپەرین و دوای شەری ناوخۆ بۆ خۆیانیان مسۆگەرکردوە .

ج. هەر بریارێکی سیاسی کە لە لایەن دەسەلاتی جێبەجێکردنەوە بدرێت ، بە تایبەت کە لە یاسای ئەنجومەنی شورادا وەک کاری سەروەریی هەژمار کراون ، قابیلی تانەدان و چاودێریکردن نابن ،کە پێچەوانی مادەی 100 ی دەستوری عیراقە و لە هەرێمدا کاری پێدەکرێت ، ئەوەش هەم دەولەتی قولی بەرهەم هێناوە هەم پاوانکاری و هەم ماف و ئازادی لە هەرێمدا خستۆتە مەترسیەکی قوولەوە .

د-پرۆسەکانی هەڵبژاردنە جۆراو جۆرەکان ، نە رۆژی نیشتمانیان هەیە نە رونکاری و نە پاکێتیان پارێزراوەو نە رێگری دەکرێت لە ساختە کاریی . چونکە نەبونی دەستور ،هەموشتێکی لە ژێر هەژمونی ئیرادەی دەسەلاتی قوول دا هێشتۆتەوە کە فۆرمی بالایی حزب لە کوردستاندا ، خاوەندارێتی دەکات .

ه-چاودێری سیاسی چ ئەو جۆرەی دامەزراوە رەسمیەکانی وەک پەرلەمان پیادەی دەکەن چ ئەو جۆرەی رای گشتی و میدیاو ئۆپۆزسیۆن پیادەی دەکەن ، هیچ کاراییەکی بە سەر ئادائی سیاسی و ئیداری و دارایی دەسەلاتی جێبەجیکردنەوە نیە ، چونکە دەولەتی قول کە حزبی خاوەن نفوزی ئەمنی و سەربازی و دارایی زەبەللاحە ، تواناو دەسەلاتی  بێبایەخکردنی ئەو جۆرەی چاودێری لە بەردەستدایە ، هۆکارەکەشی هەر بۆ دابەشبونە جوگرافیاکەی هەرێم دەگەرێتەوە ، کە لە ناوەرۆکدا دامەزراوەکانی دەسەلاتی هەرێمیان ، کردۆتە بارمتەی ئەو دەولە تە قولەی لە کوردستاندا ، بەردەوامی هەیە.

 

دوو:هەنگاوەکانی قوتارکردنی قەوارەی هەرێم

ئەو هەنگاوانەی کە بونیانی دەستوری هەرێمی کوردستان لە پەلامارە دەستوری و دادوەری و داراییەکانی دەسەلاتە ئیتیحادیەکان قوتار دەکات ئەگەرچی بۆ فۆرمی ئەو دەسەلاتە حزبیەی دەولەتی قولی لە کوردستاندا بەر هەم هێناوە، وەک ژەهری سیاسی لێک بدرێتەوە ! بەلام نۆشینی ئەو ژەهرە، حزبی خاوەن دەولەتی قول لە ئەنانیەتی سیاسی قوتار دەکات و دەبێتە فریاد رەسی دەربازکردنی قەوارەی دەستوری هەرێم لە پەلامارە شۆڤینیە ئیتیحادیەکان . دەشێت ئەو هەنگاوانەش لە م خالانەی خوارەوەدا کورت بکرێنەوە .

1- بریادانی ئەو حزبانەی کە هێزی چەکدارو خاوەن دەولەتی قولن دەستبەرداری ویستە حزبیەکانیان ببن و دەسەلاتی ئەمنی و جوگرافی و پێشمەرگەیی ، رادەستی دامەزراوەکانی دەسەلات بکەن .

2- دەستورێک بۆ هەرێمی کوردستان دابنرێت ، کە حزبەکانی خاوەن دەولەتی قوول لە ویستە حیزبیەکان لە نوسینەوەی دەستوردا دوربکەونەوەو ، هاوکاربن لەوەی ناوەرۆکی ئەو دەستورە دەستاو دەستکردنی ئاشتیانەی دەسەلات و پرنسیپی لیکجیاکردنەوەی دەسەلاتەکان و سەربەخۆیی دەسەلاتی دادوەریی و دادگاکان مسۆگەر بکات و کۆتایی بە لێکەوتەکانی شەری ناو خۆو دەولەتی قول بهێنێ.

3- پرۆسەکانی هەڵبژاردنەکان لە ساختەکاری و نارونکاریی بپارێزرێن . ئەویش بەوە دەستەبەر دە بێت کە کۆمیسیۆنی بالای هەڵبژاردنەکان بە دەستەیەکی دادوەریی بسپێردرێ، کە لە لایەن دەسەلاتی دادوەریەوە دابنرێن ، بە چەشنێک کە یاسای کۆمسیۆن و یاساکانی هەڵبژاردنەکان هەموار بکرێنەوە کە لە گەل بنەمادەستوریەکانی دەستوری عیراقدا ، ناتەبا نەبن .

4- سەبارەت بە پلورالیزمی سیاسی پێویستە ئەم هەنگاوە یاسایانە بهاوێژرێن :-

ڕ-لە پرۆسەیەکی سیاسی ویاسایی نیشتمانیدا چاو بە شێوازی فرەحزبیدا بخشێنریتەوەو ، هەموو کارو چالاکیەکانی حزب و سەرچاوەکانی داهاتیان بخرێنە ژێر چاودێری توندی داوەریی و کارگێری و سیاسیەوە .

ب-یاسای پارت و رێکخراەکان لە هەرێمی کوردستاندا ، هاو شێوەی یاسای پارت و رێکخراوە سیاسیەکانی سەر ئاستی دەولەتی ئیتیحادیی هەموار بکرێتەوە و رێگە بگیری لە قۆرخکاری و توندوتیژی لە ژیانی حیزبیدا و حزبەکان بە شێوەیەکی تەندروست ببنە حزبی پەرلەمانی .

5- سەبارەت بە ئۆپۆزسیۆن بە تایبەت ئەندامانی پەرلەمانەکانیان ، لە جیاتی بەتەنها روبەروبونەوەی هەژمونی دەسەلاتی هەرێم ، روبەروی ئەو سیاسەتە شۆڤینی و ئینتقائیانەی دامەزراوە و بەربژێرە سیاسیەکانی دەسەلاتی ئیتیحادی ببنەوە . چونکە بەتەنها سەرکۆنەکردنی دەسەلاتدارانی هەرێم و پشتگوێخستنی سیاسەتە ئینتقائی و شۆڤینیە ئیتیحادیەکان ، بیانویەک و دەروازەیەکی ئینتیقائی و شۆڤینیانەی  بۆ زاڵبونی هەژمونی دەسەلاتە ئیتیحادیەکان لە بەرمبەر بونیانی دەستوریی قەوارەی سیاسی هەرێم دروستکردوە.

6- لە سەر ئاستی هەرێمی کوردستان ، کۆنفرەنسێکی نیشتمانی ساز بکرێت بە بەشداری کۆی حزب و رێکخراوە سیاسی و پیشەییەکان . بۆ ئەوەی کۆ دەنگیەکی نیشتمانی بۆ دو ئاست بەرجەستە بکرێت :-

ئاستی یەکەم:لە رێگەی ئەو بۆردە نیشتمانیەوە ،کە سەرۆکی یەکەمی حزب و رێکخراوە سیاسیەکانی هەرێم بەشێک بن لە سەرانی ئەو بۆردە . پێویستە بۆردە کە ،مانیفیستی چارەسەری ئیشکالیاتی حوکمرانی هەرێمی کوردستان بخاتە روو ، بەجۆرێک کە دەسەلاتی ئەوەی هەبێ چارە سەرە یاسایی و دەستوری و ئەمنی و ئابوریەکان ، بە تۆپزی بسەپێنی .

ئاستی دوەم : بۆردی نیشتمانی ، پشت ئەستور بە چاکسازیەکانی بواری حوکم و ئیدارە لە کوردستاندا ، هەنگاوی خێرای دبلۆماسی هەلبهێنێ ، بۆ ئەوەی ئەو پالپشتیە ئەمریکی و ئەوروپی و نێو دەولە تیانەی لە دوای 2003 بەدەستی هێنابون ، پەیدایان بکاتەوە . بە ئامانجی ئەوەی زۆرترین گوشاری نێو دەولەتی لە سەر حکومەتی ئیتیحادی دروست بکات ، بۆ ئەوەی حکومەتی ئیتیحادی ناچار بکات تا پابەندیتیە دەستوریەکانی  لە هەرسێک بوارەکانی ئەرزی و دارایی و سیاسی جێبەجیبکات .
بەم هەنگاوانەی سەرەوە لێی ڕادەبینرێ کە دۆخێکی جێگیری کۆمەڵایەتی لە هەرێمی کوردستان بەرجەستە بکات کە دیارترین لێکەوتەکانی کۆ دەنگی نیشتمانی ( کۆمەڵگای سیاسی و مەدەنی ) دەبێ لە بەرامبەر پیلانە شۆڤینیە ئیتیحادیەکان و ئەو دەستوەردانە ئیقلیمیانەی خواستیەتی قەوارەی دەستوری هەرێم لەبەین بەرێ.

ئەم وتارە دەربڕی رای نووسەر خۆیەتی