خەندان-
ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراق ناوه‌ڕۆكی كۆبونه‌وه‌كه‌ی ئه‌مڕۆی بڵاوكرده‌وه كه تێیدا بڕیار له‌سه‌ر ناردنی موچه‌ی سێ مانگ بۆ فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی كوردستان درا، هه‌روه‌ها ژماره‌یه‌ك بڕیاری دیكه‌شی ده‌ركرد و خه‌ندان ده‌قه‌كه‌ی بڵاوده‌كاته‌وه.
به‌گوێره‌ی راگه‌یه‌ندراوێكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراق، ئه‌مڕۆ یه‌كشه‌ممه محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیران سه‌رۆكایه‌تی 38ه‌مین دانیشتنی ئاسایی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی كرد، كه گفتوگۆ له‌باره‌ی بارودۆخی گشتی وڵات و ئه‌و دۆسیه بنه‌ڕه‌تیانه‌ی له‌پێشینه‌یان پێدراوه له بواره جیاجیاكان كرا، هه‌روه‌ها گفتوگۆ له‌سه‌ر بابه‌ته‌كانی كارنامه‌ی كۆبونه‌وه‌كه كرا و ژماره‌یه‌ك بڕیار و راسپارده ده‌ركران.
ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران بڕیاریدا بڕیاری پێشوی ژماره (23500)ی ساڵی 2023 هه‌موار بكاته‌وه
هه‌ر به‌گوێره‌ی راگه‌یه‌ندراوه‌كه، له‌سه‌ر بنه‌مای لێكتێگه‌یشتنی ئه‌رێنی هاوبه‌شی نێوان حكومه‌تی فیدراڵی و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانی عێراق و ڕێككه‌وتنی به‌رده‌وامبون له جێبه‌جێكردنی پابه‌ندبونه ده‌ستورییه‌كان و ناوه‌ڕۆكی یاسای بودجه‌ی گشتی فیدراڵی به شێوه‌یه‌ك كه مافه‌كانی سه‌رجه‌م هاوڵاتیانی میلله‌ته‌كه‌مان ده‌سته‌به‌ر بكات و له‌چوارچێوه‌ی ته‌واوكردنی ڕێكاره‌كانی وردبینی و چاودێری كه شه‌فافیه‌ت و متمانه‌پێكراوی داهات و خه‌رجییه‌كانی ده‌وڵه‌ت به‌ده‌ستده‌هێنن و به ئامانجی دابینكردنی نه‌ختینه‌یی دارایی بۆ حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و توانای پێدانی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران و ئه‌وانه‌ی چاودێری كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌یگرێته‌وه له‌گه‌ڵ خانه‌نشینان، تا وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵی یه‌كلاییكردنه‌وه‌یه‌ك ته‌واو ده‌كات كه هه‌رێم قه‌رزداره ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران بڕیاریدا بڕیاری پێشوی ژماره (23500)ی ساڵی 2023 هه‌موار بكاته‌وه.
هه‌مواركردنه‌وه‌ی بڕیاره‌كه‌ی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران به‌مشێوه‌یه ده‌بێت:
یه‌كه‌م:
بانكه‌كانی ڕافیده‌ین و ڕه‌شید و (TBI) بڕی دو ترلیۆن و 100 ملیار دینار قه‌رز ده‌ده‌نه حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانی عێراق بۆ ساڵی دارایی ئێستا، بۆئه‌وه‌ی به سێ بڕی یه‌كسان به بڕی (700) ملیار دینار خه‌رجبكرێت ، له مانگی (ئه‌یلول/9)ه‌وه ده‌ستپێده‌كات.
دوه‌م:
وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵی ئه‌و بڕه قه‌رزانه‌ی كه له بڕگه‌ی (1)ی سه‌ره‌وه‌دا ئاماژه‌ی پێكراوه له ته‌رخانكردنی هه‌رێم له بودجه‌ی گشتی فیدراڵی بۆ ساڵی دارایی 2023 ده‌گه‌ڕێنێته‌وه دوای یه‌كلاییكردنه‌وه‌ی ئه‌وه‌ی قه‌رزاره.
سێیه‌م:
ئه‌گه‌ر پاشماوه‌ی پشكی هه‌رێم به‌س نه‌بێت بۆ پێدانی بڕی قه‌رزه‌كان له جێبه‌جێكردنی بڕگه‌ی (2)ی سه‌ره‌وه، وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵی ئه‌و بڕه قه‌رزانه‌ی پێشتر باسكراون له ته‌رخانكردنی هه‌رێم له بودجه‌ی فیدراڵی بۆ ساڵی دارایی (2024) ده‌دات یان له هه‌ر باجێكی تره‌وه بۆ بانكه‌كانی پێشو پێش ئه‌وه‌ی هه‌ر باجێك بده‌ن.
چواره‌م:
وه‌زاره‌تی دارایی بڕێكی پاره له بانكه‌كان داده‌نێت كه یه‌كسانه به بڕی قه‌رزی هه‌ریه‌كه‌یان، كه پاش جێبه‌جێكردنی بڕگه‌كانی (2 و 3) كه پێشتر ئاماژه‌یان پێكراوه، ده‌كێشرێته‌وه.
پێنجه‌م:
فه‌رمانگه‌ی چاودێری دارایی فیدراڵی به هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ فه‌رمانگه‌ی چاودێری دارایی له هه‌رێم، وردبینی ده‌كات له‌سه‌ر ژماره‌ی فه‌رمانبه‌ران و ئه‌وانه‌ی موچه‌ی چاودێری كۆمه‌ڵایه‌تی و خانه‌نشینان له هه‌رێمدا ده‌یانگرێته‌وه به‌پێی ئه‌و لیستانه‌ی كه پێشكه‌شی وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵی ده‌كرێن و بڕی موچه‌كانیان له ماوه‌ی (30) ڕۆژ زیاتر نه‌بێت له به‌رواری ده‌رچونی ئه‌م بڕیاره به‌پێی ئه‌و مه‌رجانه‌ی كه له‌لایه‌ن دو فه‌رمانگه‌ی پێشوه‌وه دیاری كراوه
سه‌باره‌ت به ته‌وه‌ره‌كانی كۆبونه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران، له‌باره‌ی چاكسازی له سیسته‌می باج و باشتركردنی ژینگه‌ی بازرگانی ژماره‌یه‌ك بڕیاری ده‌ركرد
ده‌قی بڕیاره‌كان له‌باره‌ی چاكسازی له سیستمی باج:
یه‌كه‌م:
حیسابات و به‌یاننامه داراییه‌كان له‌لایه‌ن وردبینیكه‌رێكی بڕوانامه‌داره‌وه په‌سه‌ند ده‌كرێن وه‌ك بنه‌مایه‌ك بۆ حیساباتی باج دوای په‌سه‌ندكردنی له‌لایه‌ن ئه‌نجومه‌نی چاودێری ژمێریاری و پیشه‌ی وردبینی له‌سه‌ر بنه‌مای مۆر و واژۆی وردبینیكه‌ر كه له‌لایه‌ن هه‌مو باجده‌ره‌كان، كه‌سه‌كان، قه‌واره‌كان، كۆمپانیا و فه‌رمانگه‌كان پێشكه‌ش ده‌كرێت بۆ ده‌سته‌ی گشتی باج.
دوه‌م:
سه‌باره‌ت به‌و به‌یاننامه داراییانه‌ی كه له‌لایه‌ن باجده‌رانه‌وه پێشكه‌ش به ده‌سته‌ی گشتی باج ده‌كرێن و ناچنه ژێر وردبینی له‌لایه‌ن وردبینیكه‌رێكی مۆڵه‌تپێدراوه‌وه له‌سه‌ر بنه‌مای سیسته‌می نوسراوی بازرگانی بۆ مه‌به‌ستی باجی داهات ژماره (2)ی ساڵی 1985، ئه‌وه‌ی له بڕگه‌ی (1)ی سه‌ره‌وه‌دا كارپێكراوه، به مه‌رجێك له‌لایه‌ن نوسینگه‌كانی ڕێكخراوی ژمێریارییه‌وه رێكخراوبن كه مۆڵه‌تیان له‌لایه‌ن كۆمه‌ڵه‌ی ژمێریاران و وردبینیكارانه‌وه هه‌یه
سێیه‌م:
بڕی باج به‌پێی داتاكانی (1 و 2)ی سه‌ره‌وه كۆده‌كرێته‌وه، ده‌ستبه‌جێ باجده‌ره‌كه ده‌رده‌چێت.
چواره‌م:
ده‌سته‌ی گشتی باج ده‌توانێت وردبینی له‌و ژمێریارانه بكات كه له (1)ی سه‌ره‌وه‌دا خراونه‌ته‌ڕو به‌پێی میكانیزمێك كه به هه‌ماهه‌نگی له نێوان ده‌سته‌ی گشتی باج و فه‌رمانگه‌ی چاودێری دارایی فیدڕاڵی و كۆمه‌ڵه‌ی ژمێریارانی گشتی بڕوانامه‌دار ئاماده‌كراوه هه‌ر كه‌موكوڕییه‌كی ژمێریاری یان دارایی، ژمێریاری گشتی بڕوانامه‌دار به‌رپرسیارێتی ده‌گرێته ئه‌ستۆ، میكانیزمه‌كه ڕێكاره‌كانی به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی خۆدزینه‌وه له باج له‌خۆده‌گرێت.
پێنجه‌م:
پابه‌ندكردنی سه‌رجه‌م باجده‌ره‌كان به‌تایبه‌ت هاورده‌كاران به پێشكه‌شكردنی به‌ڵگه‌نامه‌یه‌ك كه سه‌لماندنی ڕه‌زامه‌ندی خۆیان ده‌رچوه له‌لایه‌ن ده‌سته‌ی گشتی باجه‌وه، ماوه‌ی كارابونی پاككردنه‌وه‌كه ده‌بێت یه‌ك ساڵی ڕۆژمێری بێت له به‌رواری ده‌رچونیه‌وه.
شه‌شه‌م:
پرسی كڕینی دراوی بیانی هه‌ڵده‌وه‌شێندرێته‌وه بۆ هه‌مو باجده‌رانی پێشو و ئێستا كاتێك سه‌ردانی ده‌سته‌ی گشتی باج ده‌كه‌ن.
حه‌وته‌م:
دانانی باج له ده‌روازه سنورییه‌كانی پێشتر دامه‌زراون، ژمێریاری باج له ناوه‌ندی ده‌سته‌ی گشتی بۆ باج و لقه‌كانی ئه‌نجام ده‌درێت و به‌پێی ده‌سه‌ڵاتی تۆماركردنی باجده‌ر له به‌شه‌كانی باج به‌پێی ئه‌و میكانیزمه‌ی له بڕگه‌ی (1 و 2)دا ئاماژه‌ی پێكراوه.
هه‌شته‌م:
ئه‌م بڕیاره ئه‌و باجده‌رانه ده‌گرێته‌وه كه پێش ده‌رچونی بڕیاره‌كه باجیان نه‌داوه.
ڕه‌زامه‌ندی ده‌ربڕی له‌سه‌ر ته‌رخانكردنی بڕی 15 ملیار و 140 ملیۆن و 400 هه‌زار دینار بۆ دروستكردنی دیوارێكی كۆنكرێتی له‌سه‌ر سنوری عێراق و سوریا
هه‌ر به‌گوێره‌ی راگه‌یه‌ندراوه‌كه، ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران ڕه‌زامه‌ندی ده‌ربڕی له‌سه‌ر ته‌رخانكردنی بڕی 15 ملیار و 140 ملیۆن و 400 هه‌زار دینار له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تی داراییه‌وه بۆ وه‌زاره‌تی ناوخۆ له ته‌رخانكردنی یه‌ده‌گی فریاگوزاری بۆ دروستكردنی دیوارێكی كۆنكرێتی له‌سه‌ر سنوری عێراق و سوریا-كه‌رتی سنوری قه‌زای شه‌ش درێژه‌پێده‌ری دیواری پێشوه له ناوچه‌ی شه‌رجی راوی باشوری ته‌ل سه‌فوك تا ده‌گاته وادی عه‌جیج به‌ئاڕاسته‌ی ته‌ریفاوی به‌درێژایی 50 كیلۆمه‌تر، به‌مه‌رجێك جێبه‌جێكردنی به به‌كارهێنانی شێوازی ته‌نده‌ری گشتی ئه‌نجام بدرێت.
ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران بڕیاریدا منداڵانی توشبو به شه‌كره بخرێته نێو یارمه‌تییه‌كانی پاراستنی كۆمه‌ڵایه‌تی
به‌مه‌به‌ستی كه‌مكردنه‌وه‌ی بارگرانی له‌سه‌ر بنه‌ماڵه‌ی منداڵانی نه‌خۆشی شه‌كره، ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران بڕیاریدا منداڵانی توشبو به شه‌كره بخرێته نێو یارمه‌تییه‌كانی پاراستنی كۆمه‌ڵایه‌تی، به هه‌ژماركردنیان وه‌ك تاكه‌كانی ژێر هێڵی هه‌ژاری، ئه‌مه‌ش به پشتبه‌ستن به بڕگه‌كانی ماده‌ی (1/2)ی كۆمه‌ڵایه‌تی یاسای پاراستن.هه‌روه‌ها بڕیاردرا منداڵانی نه‌خۆشی شه‌كره‌ی پله یه‌ك له‌گه‌ڵ موچه‌ی فه‌رمانبه‌رێكی فول تایم بگرێته‌وه.
ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران ڕه‌زامه‌ندی ده‌ربڕی له‌سه‌ر زیادكردنی پایته‌ختی ئه‌نجومه‌نی كاروباری ڕۆشنبیری/وه‌زاره‌تی ڕۆشنبیری
له چوارچێوه‌ی پاڵپشتی حكومه‌ت بۆ كه‌رتی ڕۆشنبیری له عێراق، ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران ڕه‌زامه‌ندی ده‌ربڕی له‌سه‌ر زیادكردنی پایته‌ختی ئه‌نجومه‌نی كاروباری ڕۆشنبیری/وه‌زاره‌تی ڕۆشنبیری كه له‌لایه‌ن دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی و لیژنه‌ی دیاریكردنی پایته‌خت له وه‌زاره‌تی دارایی به بڕی سێ ملیار و 308 ملیۆن و 773 هه‌زار دینار كه وه‌زاره‌تی ڕۆشنبیری ڕێكاره پێویسته‌كان بۆ جێبه‌جێكردن ده‌گرێته ئه‌ستۆ.
ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران ڕاسپارده‌ی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران بۆ ئابوری (230213 ق) په‌سه‌ند كرد، كه بریتییه له هه‌مواركردنه‌وه‌ی نرخی به‌رهه‌می نه‌وتی غازی (گازوایل) كه بۆ كۆمپانیاكانی كه‌رتی حكومی له وه‌زاره‌ته‌كانی گواستنه‌وه و بازرگانی دابین ده‌كرێت بۆئه‌وه‌ی ببێته 400 دینار بۆ هه‌ر لیترێك، له‌بری 750 دینار بۆ هه‌ر لیترێك، بڕیاره‌كه‌ش له سه‌ره‌تای مانگی (نیسان/4)ی ئه‌مساڵه‌وه جێبه‌جێده‌كرێت تاوه‌كو مانگی (تشرینی یه‌كه‌م/10)ی ئه‌مساڵ و له كۆتایی ئه‌مساڵیشدا دوباره پێداچونه‌وه‌ی پێداده‌كرێت.
بڕیاره‌كانی دیكه‌ی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراق:
یه‌كه‌م:
په‌سه‌ندكردنی ده‌ركردنی سیسته‌می (سندوقی ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی ده‌شتی شه‌نگال و نه‌ینه‌وا)، به پشتبه‌ستن به بڕگه‌كانی یاسای بودجه‌ی گشتی فیدراڵی ژماره (13)ی ساڵی 2023 و ده‌ستور.
دوه‌م:
په‌سه‌ندكردنی ڕاسپارده‌ی ئه‌نجومه‌نی وه‌زاری بۆ ئابوری ژماره (230198 پ) سه‌باره‌ت به هه‌مواركردنه‌وه‌ی ڕسوماتی پێشنیاركراو بۆ پێدان و نوێكردنه‌وه‌ی مۆڵه‌ت بۆ دامه‌زراوه گه‌شتیاری و كۆمپانیاكانی گه‌شت و گه‌شتیاری، كه بریتییه له هه‌مواركردنه‌وه‌ی كرێی پێدان و نوێكردنه‌وه‌ی مۆڵه‌ت بۆ دامه‌زراوه گه‌شتیارییه‌كان و كۆمپانیاكانی گه‌شتیاری و گه‌شتیاری.
سێیه‌م:
په‌سه‌ندكردنی ڕاسپارده‌ی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران بۆ وزه (23073 i) بۆ ساڵی 2023، كه بریتییه له په‌سه‌ندكردنی ئه‌و داتایانه‌ی له نوسراوی وه‌زاره‌تی نه‌وت له به‌رواری 8ی ئابی 2023دا هاتوه، وه‌ك بنه‌مایه‌ك بۆ وه‌زاره‌تی نه‌وت بۆ… به‌رده‌وام بن له هه‌مواركردنه‌وه‌ی گرێبه‌ستی خزمه‌تگوزاری بۆ كێڵگه‌ی قوڕنه‌ی ڕۆژئاوا (2) ئه‌م بڕیاره له به‌رواری ده‌رچونیه‌وه جێبه‌جێ ده‌كرێت.